مسیر فعلی ایران و غرب در جهت احیاء برجام نیست

در حال حاضر سطح روابط تجاری امارات با اسرائیل در منطقه از حجم  روابط ترکیه با اسرائیل بیشتر است. امارات هم با ایران رابطه دارد و هم با اسرائیل و تضادی در این میان نمی‌بیند. به نظرم الگویی که ریاض دنبال می‌کند نیز براساس همین رویه است. یعنی هم با ایران رابطه داشته باشد و هم با اسرائیل. یعنی ایران مانع برقراری روابط اسرائیل با عربستان نیست.  ریاض برای ازسرگیری رابطه با تل‌آویو چند مساله دارد. ابتدا اینکه پادشاه عربستان به نسلی تعلق دارد که آرمان فلسطین را از آنِ خود می‌دانند بنابراین شخصا مخالف این روابط است. بعد اینکه مساله افکار عمومی عربستان است که با  توجه به نفوذی که علمای وهابی در این کشور دارند کنار آمدن با اسرائیل بسیار سخت بود اما محمد بن سلمان با انجام اصلاحاتی، قدرت این وعاظ و علمای سنتی عربستان را محدود کرده است. از سوی دیگر هم نسل جوانی را تربیت کرده است که با توجه به برخورداری از آزادی‌های اجتماعی که ولیعهد عربستان در اختیارشان قرار داده است آهسته آهسته پروژه موردنظر محمدبن سلمان را به پیش می‌برند. یعنی پروژه موردنظر ولیعهد عربستان در حال پیشروی است. براساس ارزیابی‌های صورت گرفته جوانان دیگر مخالفت گذشته (مانند پدرانشان) با اسرائیل را ندارند. بنابراین معتقدم که در شرایط فعلی عربستان به دنبال آن است تا نرخ عادی سازی رابطه با اسرائیل  را افزایش دهد و این  قیمت زمانی بالا می‌رود که ریاض با تهران رابطه داشته باشد. یعنی اگر رابطه‌ای میان ایران و عربستان وجود نداشت اسرائیل هم از عربستان می‌خواست که علیه تهران با یکدیگر متحد شوند اما  در شرایط فعلی سعودی‌ها می‌توانند اینگونه عنوان کنند که ما مشکلی با ایران نداریم و  اگر خواهان عادی‌سازی رابطه با ما هستید سه شرطی را که طرح کرده‌ایم بپذیرید. پذیرش برنامه هسته‌ای عربستان، کاهش موانع  فروش تسلیحات پیشرفته آمریکا به عربستان یعنی F35  و تسلیحاتی که واشنگتن در اختیار کشور دیگری قرار نمی‌دهد و در نهایت هم  ارائه تضمین امنیتی از سوی ایالات متحده به سعودی‌ها. شروط ریاض برای آغاز رابطه با تل آویو است. بازگردیم به چند ماه گذشته و زمانی که عربستان جزایر «تیران » و «صنافیر » را از مصر پس گرفت و اسرائیل به این اقدام چراغ سبز نشان داد و در همان زمان هم نشریات مختلف آن را امتیازی از سوی تل‌آویو به ریاض و در راستای عادی سازی روابط دوجانبه عنوان کردند. هر چند که بعدها شاهد بودیم که عربستان به این امتیاز نیز اکتفا نکرد. سعودی‌ها می‌دانند که هزینه برقراری رابطه با اسرائیل برای این کشور بسیار زیاد است و برهمین اساس هم می‌خواهد قیمتی که برای آن تعیین می‌کند را بالا ببرند. حالا باید دید که اسرائیل تا چه اندازه حاضر به پرداخت هزینه‌های موردنظر عربستان است؟ موضع آمریکا در این میان چیست و آیا واشنگتن نیز حاضر به پرداخت هزینه‌های موردنیاز هست یا خیر؟

موضوع تضمین امنیتی که عنوان کردید شامل چه مباحثی می‌شود؟

تضمین امنیتی که عربستان و امارات خواهان آن هستند پیمان امنیتی است که باید به تایید کنگره آمریکا برسد از این جهت باید به تایید کنگره برسد که فرا حزبی باشد تا به تایید هر دو حزب رسیده باشد. دولت آمریکا گفته است که نمی‌تواند این تضمین را به عربستان و امارات ارائه دهد. واشنگتن اینطور عنوان کرده است که نیروهای این کشور در منطقه خلیج فارس حضور دارند و در زمان لازم از عربستان و امارات حمایت خواهند کرد اما امکان ارائه تضمین امنیتی را ندارد. چرا؟ به این دلیل که ارائه تضمین امنیتی مستلزم این است که آمریکا همواره نیروهای نظامی خود را در منطقه حفظ کند. آنچه ریاض و ابوظبی از دو سال گذشته به دنبال دستیابی به آن هستند و واشنگتن هنوز با این خواسته موافقت نکرده است همین تضمین امنیتی است. عادی سازی روابط ایران و عربستان نیز از این مَنظر مورد تمایل آمریکا است که ریاض دیگر نمی‌تواند ادعای تهدیدات ایران را داشته باشد. یعنی نیاز عربستان برای برخورداری از تضمین امنیتی دوحزبی از ایالات متحده کاهش پیدا می‌کند.

بحثی اخیرا مطرح شده است مبنی براینکه ما به احیای برجام نیازی نداریم و ورای احیای توافق جامع هسته‌ای می‌توانیم روابط مان با کشورهای جهان را براساس مناسبات جدید جهانی که در حال شکل‌گیری است به پیش بریم. این تفکر معتقد است ایران می‌تواند از طریق برخی از پیمان‌های منطقه‌ای و همچنین پیمان‌هایی که با روسیه و چین شکل می‌دهد بی‌نیاز از رابطه با کشورهای دیگر شود. حتی بحث ازسرگیری رابطه با عربستان را نیز در همین فضا به پیش می‌برند. این در حالی است که بخشی از بدنه دولت حداقل در وزارت امورخارجه خواهان احیای برجام است. اما اینکه هر چند وقت یک بار این بحث از سوی یک جریان خاص مطرح می‌شود را می‌توان ناامید کننده و خطرناک تلقی کرد یا نباید به آن وقعی نهاد؟

من از دو سال گذشته این بحث را مطرح کرده‌ام که برجام با شکل و شمایل آنچه در سال 2015 منعقد شد دیگر قابل احیا نیست. نه از طرف ایران و نه آمریکا . برجام سال 2015 در یک فضای بین المللی و منطقه‌ای خاصی منعقد شد که آن فضا الان تغییر کرده است. در 2015 ایران از سطح محدودی از غنی‌سازی برخوردار بود و زمان گریز هسته‌ای کشورمان نزدیک یکسال و کمی بیشتر بود. تعداد سانترفیوژهای پیشرفته ایران کمتر بود. از آن سو آمریکا تحریم‌های کمتری علیه ایران اعمال کرده بود که لغو شدند اما زمانی که ترامپ از برجام خارج شد مطلبی را عنوان کرد مبنی بر اینکه کاری خواهم کرد که بازگشت به برجام ناممکن شود؛ انبوهی از تحریم‌ها در حوزه‌های نفتی و گاز و پتروشیمی و حوزه‌های دیگر را هم، علیه ایران اعمال کرد. البته در این سو هم، واکنش ایران با غنی‌سازی 20 درصد و 60 درصد و افزایش تعداد سانترفیوزهای پیشرفته و بحث‌های فنی ادامه پیدا کرد. لازم به یادآوری است که حتی متن توافق شده اسفند 1400 مانند برجام سال 1394 نبود؛ براساس مذاکرات صورت گرفته مطالبی به آن افزوده شده بود. بنابراین زمانی که ما از احیای برجام سخن می‌گوییم باید دقیقا بگوییم که منظورمان چیست.

از دیدگاه بنده  بازگشت به برجام سال 2015 نه از طرف ایران نه از طرف آمریکا امکان‌پذیر نیست اما در این میان آلترناتیوی هم وجود ندارد. برهمین اساس مذاکرات حول همین توافق با افزودن و کاستن و پیراستن در حال پیشروی است. یعنی طرفین مذاکرات خود را به این صورت به پیش می‌برند که اگر قرار بر افزودن مباحث جدیدی باشد چه تعهداتی باید به ایران و چه تعهداتی به آمریکا افزوده شود؟ مثلا اینکه آمریکا تعهد بدهد پول حاصل از فروش نفت به ایران بازگردد. یا اگر دولت بعدی به سر کار آمد از برجام خارج نشود. آمریکا تاکنون این تعهدات را نپذیرفته است. در این سو نیز واشنگتن از تهران خواسته است که سانترفیوژهای پیشرفته را کنار بگذارد که این موضوع نیز با پذیرش تهران همراه نبوده است. یعنی می‌خواهم بگویم فارغ از اینکه چه کسی چه چیزی می‌گوید برجام سابق به آن شکل قابل احیا نیست و باید توافق جدیدی صورت گیرد. قطعا دستیابی به این توافق اثر روانی قابل قبولی نیز در ایران برجای می‌گذارد اما به لحاظ واقعیت‌هایی که در حوزه کنترل تسلیحات صورت گرفته است این کار شدنی نیست.

حتی به صورت محدود؟

خیر. مگر اینکه تبصره‌ها و ملحقاتی به آن افزوده شود که مورد تایید طرفین باشد. همانطور که گفتم مشکل فعلی در حال حاضر عدم وجود آلترنانتیو بهتری برای این توافق جامع است. طبیعتا با توجه به اینکه براساس برجام محدودیت‌های صادرات تسلیحاتی ایران در اکتبر 2023 لغو می‌شود خواهان توافق طولانی مدت جدید نیست. الان اگر به صحبت‌های مقامات اروپایی و آمریکایی نگاه کنید همگی از توافق پسابرجامی سخن می‌گویند یعنی توافق جدیدی که فراگیرتر و جامع‌تر از توافق پیشین باشد.

اینطور جمع بندی کنم که اصل توافق انکارناپذیر است و وضعیت فعلی هم، به این شکل قابل ادامه دادن نیست نه برای ایران مفید است و نه غرب. اما در حال حاضر هم  امکان بازگشت به توافق اصلی برجام وجود ندارد. در این شرایط چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ ممکن است یک توافق موقتی صورت گیرد یعنی آمریکا بپذیرد تحریم‌های بیشتری را ملغی کند یا به همین صورت باقی بماند و ایران نیز بپذیرد که فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را گسترش  ندهد. بعد طرفین به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مذاکره کنند که توافق بعدی باید به چه صورتی باشد؟ اما در این شرایط ما به سمت احیای برجام نمی‌رویم. توافق جدید می‌تواند با افزودن تبصره‌هایی به برجام باشد یا توافق متفاوتی صورت گیرد. ما در مسیر احیای برجام نیستیم. ما در مسیر توافق موقتی هستیم که وابستگی بسیار زیادی به گزارش آژانس دارد.